Melktanden

Een kind kan met stralende ogen vertellen over zijn eerste melktandje dat eruit gevallen is. Een ‘fietsenrek’ is het gevolg, waarna de gaten langzaam worden opgevuld met ‘grote mensentanden’. Het wisselen van tanden is het antwoord op het groeien van de kaak van de mens. Vissen groeien hun hele leven door; aan het eind wat langzamer dan in het begin. Hoe het is geregeld met hun tanden? Sommige vissoorten hebben geen tanden; sommige hebben een bescheiden (blijvend) gebit. Een meester in het wisselen van tanden is de haai.

Een kokosnoot is gevaarlijker dan een haai

Bij haaien denken mensen vaak aan ‘roofzuchtige moordenaars’ met grote, scherpe tanden.  Van de ruim 370 soorten haaien die de wereldzeeën bevolken, zijn slechts 10 soorten gevaarlijk voor de mens. Dit zijn de grotere soorten vanaf 4 meter. De andere soorten zijn zelden geïnteresseerd in mensen. Je leest nooit in de krant dat iemand is gestorven als gevolg van een vallende kokosnoot: het is echter een vaker voorkomende doodsoorzaak dan een aanval van een haai!

Scherpe tanden maken de haai een geduchte jager. Hoe houdt een haai zijn tanden altijd vlijmscherp? Eenvoudig door continu zijn volledige gebit te wisselen. Een haaienkaak bevat een groot aantal rijen tanden, waarbij in principe de voorste rij wordt gebruikt om te eten. Vanuit de voorste rij vallen tanden regelmatig uit. De plaats wordt overgenomen door een tand die in een rij daarachter zit. Zo heeft een haai nooit gebrek aan tanden. Toch grappig toen we in de Ocean één van de grijze rifhaaien vingen. Het dier kreeg een medische controle. Na in zijn bek te hebben gekeken, leek het dier geen tanden te hebben. Gelukkig bleek na enig onderzoek dat zijn tanden verstopt zaten tussen twee ‘lippen’. Op het moment dat het dier ergens in bijt, beweegt de kaak naar voren. Dat is mogelijk omdat een haaienkaak los zit, waardoor de haai tijdens het bijten extra veel kracht kan zetten.

Jonge haaien wisselen iedere 1-4 weken hun tanden, oudere dieren eens per 6 maanden of zelfs langer. Door dit wisselen worden er vele tanden op de bodem van het haaienbassin gevonden. De grafiek geeft een overzicht van de tanden van de zwartpunthaai. Deze dieren kwamen als babyhaaien van 50 centimeter in Arnhem aan en zijn nu in 8 jaar uitgegroeid tot bijna 180 centimeter. Waarschijnlijk zullen ze ruim 2 meter lang worden.

Tandbederf

Zwarte tanden is een teken van tandbederf. Ook haaien hebben daar last van. Hoe zwarter de tand van een haai, hoe ouder: alleen dit keer niet in tientallen, maar in miljoenen jaren gemeten. Zwarte haaientanden zijn fossiele tanden. Een bekende vindplaats van fossiele haaientanden is langs de Zeeuws-Vlaamse kust. De tanden die daar gevonden worden, zijn tussen de 2 en 55 miljoen jaar oud. De tanden zijn zo hard dat ze in prima staat bewaard blijven.  Fossiele haaientanden die op andere plaatsen in de wereld gevonden worden, kunnen een stuk lichter van kleur zijn. Dit komt door het soort materiaal, zoals kalksteen, zand of klei, waarin de tanden bewaard blijven.

De vorm van een tand geeft veel informatie wat de haai eet. Scherpe spitsen tanden zijn typisch voor viseters die vissen in zijn geheel opeten. Dit zijn grijptanden. De driehoekige tanden van bijvoorbeeld de witte haai hebben een gekartelde rand om van grote dieren enorme happen te nemen. De zwartpunthaai kan van twee walletjes eten; hij heeft scherpe spitse tanden in de onderkaak en wat meer gekartelde tanden in de bovenkaak.

De vorm van de tand geeft ook informatie over de soort. Van sommige fossiele haaien weet men niet hoe ze er precies uit hebben gezien, omdat alleen tanden zijn gevonden. Wel zijn veel fossiele vormen nu nog te vinden bij recentere soortgenoten. Een mooi bewijs hoe succesvol de bouw van haaien is!

Fossiele tanden zijn een prachtig verzamelobject, maar helaas worden haaienkaken nog steeds verkocht. Een trofee die niet op de schoorsteen moet staan, maar in de zee hoort te zwemmen.

Tanden poetsen

Roggen behoren net als de haaien tot de kraakbeenvissen. Ook zij wisselen tanden, maar de scherpe driehoekige tanden zijn vervangen door tandplaten. Deze platen groeien van achteraan door, waardoor regelmatig de voorrand afbreekt tijdens het eten. Dit is prachtig te zien bij de adelaarsroggen die tijdens het voeren vaak nog even aan een PVC plaat knagen, voordat ze het voer aanpakken. Hierdoor breken regelmatig stukken tandplaat af. Het doorgroeien van deze platen is erg belangrijk, aangezien deze roggen in de natuur schelpdieren en krabben eten en daardoor hun tandplaten snel slijten. In de Ocean krijgen de adelaarsroggen eenmaal per week mosselen, zodat de tanden door het harde materiaal een beetje slijten. Dit geldt ook voor de kogelvissen en papegaaivissen in de lagune. Met zijn papegaaivormige bek kan de papegaaivis gemakkelijk schelpen, krabben of zelfs koralen kraken. Als dit dier nooit hard materiaal te eten zou krijgen, zouden de tanden doorgroeien waardoor het dier niet meer kan eten. Daarom krijgt hij regelmatig een speciale ‘gelatinepudding’ die als een dun laagje over stenen is gesmeerd. Bij het opeten van deze lekkernij, breekt hij een deel van de steen af; zo slijten zijn tanden. Een wel heel aparte manier van tanden poetsen!

Een soort waarvan het voor mij tot voor kort onbekend was dat ze regelmatig hun tanden wisselen, is de murene. Enige tijd geleden verbleef een anderhalve meter grote murene in de Ocean achter de schermen in een quarantaineaquarium, omdat hij ruzie had gehad met zijn soortgenoten. Toen de bodem van het aquarium schoongemaakt werd, lagen er tot onze grote verbazing enorm grote vlijmscherpe tanden op de bodem. Ook de murene is dus een “wisselaar”.